افیون به معنای تریاک بوده و به‌صورت کلی ممکن است به‌عنوان عبارت مواد مخدر از آن استفاده شود. افیـون (Opium) در واقع واژه‌ای یونانی است که به معنی عصاره یا شیره می‌باشد. افیون در فرهنگ ما بیشتر به‌عنوان تریاک یا مواد مخدر یاد می‌شود.

تریاک از خشک کردن عصاره‌ی گیاه خشخاش در هوا حاصل می‌شود. این عمل با تیغ کشیدن به دور کاسبرگ گل گیاه خشخاش و بیرون آمدن عصاره یا شیره‌ی گیاه و سپس خشک شدن آن، صورت می‌پذیرد. افیـون یا تریاک در حالت عادی، ماده‌ی مخدر نبوده و از گذشته تا کنون به‌عنوان داروهای تسکین دهنده، از آن‌ها استفاده می‌شد. اما از آن‌جایی که خاصیت اعتیاد آور جزو خواص مواد افیونی است؛ استفاده‌ی تفننی از آن‌ها و در نتیجه اعتیاد به این مواد، باعث شده تا بیماران زیادی برای آن به کمپ ترک اعتیاد مراجعه کنند.

گیاه افیون یا اپیوم چیست؟

مواد افیونی به کلیه‌ی فرآورده‌های حاصل از گیاه خشخاش اطلاق می‌شود؛ در اصطلاح کل به تریاک و مشتقات آن، مواد افیونی گفته می‌شود. این مواد در اصطلاح عامیانه تریاک یا مواد مخدر گفته می‌شوند؛ اما با توجه به خواص مفید داروئی و مشتقات صنعتی، به‌کار بردن اصطلاح مواد افیونی، صحیح‌تر است.

نحوه‌ی تأثیر این مواد روی بدن به این ترتیب است که از طریق کند کردن فعالیت دستگاه عصبی، موجب کاهش احساس‌های بدنی و قدرت پاسخ‌گویی اعصاب به محرک‌ها می‌شوند. بنابراین مهم‌ترین خاصیت مواد افیـونی، تسکین درد می‌باشد که البته توأم با نئشه‌گی و ایجاد وابستگی جسمی و روحی خواهد بود.

مواد افیونی شامل افیـون‌های طبیعی نظیر مورفین و افیـون‌های نیمه مصنوعی مانند هروئین و افیـون‌های کاملا مصنوعی که با اثراتی مانند مورفین تولید می‌شوند، نظیر کدئین‌ها، متادون، لورفانول، متازوسین، هیدرومورفون، فنتانیل و مپریدین و … می‌شود.

علائم سه‌گانه‌ی مصرف مواد افیونی در افراد معتاد

علائم ناشی از مصرف مواد افیونی، بستگی به نوع، میزان، کیفیت و نحوه‌ی استعمال آن دارد. و در صورت استفاده‌ی خارج از دوز داروئی و اعتیاد و مصرف دائم، همان‌طور که پیش‌تر توضیح دادیم، اثرات جسمی و روحی ملموسی دارد. با این حال، علائم ناشی از مصرف این مواد در تمامی افراد یکسان نبوده و این‌طور نیست که مصرف آن و تأثیر آنی آن، همواره به‌صورت سرخوشی و علائم دلپذیر ظاهر شوند. معمولا در افراد تازه‌کار، حالت تهوع و سرگیجه به‌همراه دارد اما در صورت اعتیاد فرد و انطباق، حالت تهوع و سرگیجه از بین خواهد رفت.

اما به‌طور کلی علائم ناشی از مصرف مواد افیـونی در مصرف‌کنندگان، حالت سه‌گانه‌ی لذت و سرخوشی پس از مصرف و حالت سستی و آرامش بعد از اوج اولیه و خماری و ناخوشی در صورت عدم مصرف مواد را شامل می‌شود. اما سه مرحله‌‌ی احوالات حاصل از مصرف مواد افیونی را مرور می‌کنیم:

• مرحله‌ی اول: پس از مصرف و بعد از اثر گذاری، همراه با رسیدن به اوج لذت توأم با سرخوشی شدید است که برای چند دقیقه ادامه دارد.
• مرحله‌ی دوم: این مرحله که پس از اوج اولیه اتفاق می‌افتد، همراه با سستی و بی‌حالی توأم با آرامش، بی تفاوتی نسبت به دردها و کند شدن علائم حرکتی محیطی است و تا مدتی نیز به طول می‌انجامد.
• مرحله‌ی سوم: اما در صورت عدم مصرف مواد افیونی توسط افراد معتاد در بازه‌ی زمانی مشخص، علائم خماری در آن‌ها پدیدار می‌شود که می‌توان از آن به‌عنوان مرحله‌ی سوم تاثیرات مصرف مواد افیونی نام برد. این علائم سخت و ناخوشایند بوده و می‌تواند به‌صورت علائم جسمی‌ای چون لرزش، تعریق، تهوع، دردهای عضلانی و خارش و مشکلات پوستی و … و در برخی از مواد افیـونی نیز همراه با علائم روانی، ظهور کند.

نشانه‌های بالینی مصرف انواع مواد افیونی

اصلی‌ترین تأثیر استفاده‌ی مواد افیـونی، بی‌حسی و کاهش احساس درد است. اما همانند هر مواد داروئی دیگر، عوارضی هم دارند که در صورت اعتیاد و بالا بودن دوز مصرف، این عوارض گسترده و قابل احساس هستند. استعمال این مواد معمولاً باعث ایجاد حالت تهوع می‌گردد.

همچنین در دوز مصرف خالص‌تر و بالاتر، موجب تنگ شدن مردمک چشم می‌شوند که این موضوع به طور گسترده در معتادان هروئین دیده می‌شود. به‌طور کلی مصرف مواد افیونی، معمولا موجب خواب آلودگی، کاهش توان جنسی، نئشگی و سپس افسردگی، گُر گرفتگی، احساس گرما، خارش و سرخی پوست، کاهش فشار خون، خشکی دهان، یبوست مزمن و تیره شدن رنگ پوست و کاهش وزن و سوء تغذیه می‌شود.

عوارض مواد افیونی

1. کاهش وزن و تاری دید
2. اعتماد به‌نفس کاذب
3. حالت سرخوشی
4. خارش و قرمزی پوست
5. تصمیم‌گیری‌های عجیب و نامتعادل و گاها پرخاشگری

 البته در صورت تشدید اعتیاد، به‌خاطر شرایط نامتعادل قبل و بعد از مصرف، می‌تواند افت عملکرد شغلی و اجتماعی را در پی داشته باشد.

نحوه‌ی تاثیرگذاری مواد افیونی بر روی شبکه‌ی عصبی

اولین یافته‌های دقیق علمی بر چگونگی اعتیاد به مواد افیـونی به دهه‌ی هفتاد میلادی باز می‌گردد؛ که پژوهش‌گران و دانشمندان دریافتند که این مواد بر روی گیرنده‌های عصبی خاصی در مغز تأثیر می‌گذارند. پیک‌های عصبی بعد از گذشتن از پیوندگاه میان دو نورون عصبی، به گیرنده‌های عصبی چسبیده و موجب فعال‌سازی نورون گیرنده می‌شوند.

ساختار مولکولی مواد افیونی بسیار شبیه به گروهی از پیک‌های عصبی به نام آندروفین‌ها می‌باشد. به این ترتیب پس از مصرف مواد افیونی، آندروفین‌ها به گیرنده‌های افیونی چسبیده و موجب کاهش درد، احساس لذت و کاهش ناراحتی می‌شوند.

پیشنهاد مطالعه: وید چیست؟

به این ترتیب تمامی داروهای افیونی به مولکول‌های مشخصی در مغز، موسوم به گیرنده‌های افیونی می‌چسبند. تفاوت میان تأثیر گذاری آن‌ها حجم و قدرت و سرعت رسیدن به گیرنده‌ها، متفاوت است. سرعت رسیدن مواد افیونی به گیرنده‌ها به شیوه‌ی مصرف آن‌ها بستگی دارد. در واقع اینکه مشاهده می‌کنیم مصرف‌کنندگان مواد مخدر، شیوه‌های مصرفی متفاوتی دارند، به همین خاطر است.

زمانی‌که مواد افیونی به‌صورت دود یا تزریق استعمال شوند، طی چند دقیقه به گیرنده‌های افیونی مغز می‌رسند. اما در صورت استنشاق، دیرتر جذب می شوند؛ چرا که بایستی از درون غشای مخاطی بینی وارد رگ‌های خونی زیرین آن شده و در ادامه به گیرنده‌ها هدف خود برسند.

چگونگی و مراحل اعتیاد به مواد افیونی

اعتیاد و وابستگی به انواع مواد افیـونی یک‌باره نبوده و در سیری تدریجی صورت می‌پذیرد. در واقع اعتیاد جسمی و روحی به این مواد طی چند مرحله‌ی کلی اتفاق می‌افتد که در این بخش به مرور مراحل وابستگی به مواد افیونی می‌پردازیم.

وقوع پدیده‌ی تحمل

مصرف مواد افیونی در ابتدا، به‌صورت تفننی بوده و مصرف‌کننده برای تکرار حس خوب به سراغ آن می‌رود. اما پس از مدتی، الگوی مصرف اجباری می‌شود. در این ‌حالت پیامدهای شدید روانی و اجتماعی ناشی از وابستگی به این مواد در فرد ظهور می‌کند.

مصرف مداوم مواد افیـونی، به‌مرور زمان منجر به کاهش تأثیر آن می‌شود، که به این وضعیت پدیده‌ی تحمل اطلاق می‌گردد. بنابراین شخص جهت دست‌یابی به تأثیرات قبلی، بایستی‌که دوز بیشتری از مواد را مصرف کند. اصولا تحمل در اثر پاسخ‌های جبرانی برای کاهش عملکرد دارو، ایجاد می‌شود.

مصرف طولانی مدت انواع مواد افیونی سبب تغییر تعداد و حساسیت گیرند‌ه‌های افیـونی خواهد شد و به طور طبیعی پس از شکل‌گیری مرحله‌ی تحمل، مرحل دوم و سوم یعنی وابستگی جسمانی و روانی نیز به وقوع می‌پیوندند. به این ترتیب شخص وابسته جهت پیش‌گیری از بروز سندرم محرومیت و اثرات قطع دارو بایستی‌که مداوم اقدام به مصرف مواد کند.

اکثر افراد معتاد به مواد افیونی، سطح تحمل بالایی دارند؛ به این معنا که در صورت مصرف دیرتر از موعد یا تصمیم برای ترک، علائم محرومیت شدیدی را بروز می‌دهند. با این حال علائم ترک یا قطع مصرف مواد افیونی، تا زمانی که شخص مذکور مدت طولانی این مواد را مصرف نکرده باشد، بسیار سریع رخ نخواهد داد.

وابستگی جسمانی

وابستگی جسمانی تغییر سازشی‌ای است که در سیستم بیولوژیک شخص وابسته ایجاد می‌گردد و تنها پس از قطع مصرف مواد، ظهور کرده و نشانه‌های سندرم محرومیت را ظاهر می‌کند. در انسان این تغییرات سازشی که باعث ایجاد وابستگی جسمانی می شوند، پس از اولین دوز مصرفی مواد افیـونی در سلول‌هایی که دارای گیرنده‌ی اختصاصی اپیوئیدها هستند، آغاز می‌شوند.

به این ترتیب، با مصرف طولانی مدت مواد افیـونی، از منظر فیزیولوژیکی انسان به آن‌ها وابسته شده و در صورت عدم مصرف مواد، سندرم محرومیت در آن‌ها ظاهر می‌گردد. این سندروم محرومیت با علائم جسمانی‌ای چون خمیازه کشیدن، ریزش مخاط بینی، ریزش اشک، افزایش درجه حرارت بدن، حس گرما، سنگینی در اندام‌های انتهایی بدن یعنی دست‌ها و پاها و سر، لرز، سیخ شدن موها، گل انداختن صورت به‌ویژه بینی، افزایش تعریق، گشاد شدن محسوس مردمک‌ها، دردهای عضلانی، تهوع، درد معده، خستگی، اضطراب و پرخاشگری بروز خواهد کرد.

درجه‌ی وابستگی جسمانی شخص با توجه به شدت علائم ناشی از سندرم محرومیت، مشخص می‌شود. و شدت علائم نیز به نوع ماده‌ی افیـونی مصرفی، دوز مصرفی، دفعات استعمال، مدت زمان مصرف، سلامتی و ویژگی‌های جسمانی شخص معتاد بستگی دارد.

سندرم محرومیت دوره و شدت متفاوتی در مواد مختلف دارد. اما به‌طور کلی مواد کوتاه اثر به‌هنگام قطع مصرف و ترک، سندرم‌های کوتاه مدت و شدیدتری داشته و مواد با اثر طولانی، با سندرم‌های ترک طولانی، اما خفیف همراه هستند. برای مثال، در مورد ماده‌ی کوتاه اثری چون هروئین، این سندرم‌ها سریع شروع شده و البته زود هم به پایان می‌رسد؛ اما در رابطه با ماده‌ی طولانی اثری چون متادون، وضعیت برعکس است و این علائم دیرتر آغاز شده و دیرتر هم به پایان می‌رسند.

تأثیرات مواد افیونی بر بدن

مواد افیـونی با اتصال به گیرندههای خاصی در مغز و سیستم عصبی، احساس درد را کاهش داده و حس آرامش و سرخوشی ایجاد میکنند. با این حال، مصرف طولانیمدت این مواد میتواند عوارض جدی به دنبال داشته باشد، از جمله:

• وابستگی جسمی و روانی: بدن به مرور زمان به دوزهای بالاتری از ماده نیاز پیدا میکند تا اثرات قبلی را تجربه کند.
• اختلالات تنفسی: مواد افیونی میتوانند فعالیت مرکز تنفس در مغز را سرکوب کنند، که در موارد شدید منجر به مرگ میشود.
• مشکلات گوارشی: یبوست مزمن و اختلالات گوارشی از عوارض شایع مصرف این مواد است.
• تضعیف سیستم ایمنی: مصرف طولانیمدت مواد افیـونی میتواند مقاومت بدن در برابر عفونتها را کاهش دهد.

وابستگی روانی به مواد افیـونی

وابستگی روانی به مواد افیونی به معنای عادت و اجبار درونی در جست‌وجوی این مواد و بروز رفتارهای خاص در جهت دست‌یابی آن است. البته وابستگی روانی به مواد افیونی با آثار روانی مصرف آن متفاوت است؛ همان‌طور که پیش‌تر گفتیم آثار روانی ناشی از مصرف مواد به‌صورت احساس نشاط و سرخوشی، بی‌ اعتنایی نسبت به محرک‌ها و آرامش می‌باشد. وابستگی روانی به‌گونه‌ایست که با این‌که شخص واقف است که مصرف این مواد برای سلامتی‌اش مضر است، اما کماکان به مصرف آن ادامه می‌دهد.

پیشنهاد مطالعه: آمفتامین چیست

در واقع، شروع مصرف مواد افیونی همراه با حالات روانی خوشایند است که با تداوم مصرف و ایجاد حالت تحمل از مقدار این حالات خوشایند کم می‌شود. در نتیجه، فرد وابسته به مواد افیـونی برای دست‌یابی مجدد به چنین حالاتی، دوز مواد افیـونی مصرفی را افزایش می‌دهد.

انواع مواد افیونی

مواد افیونی به دو دسته طبیعی و مصنوعی تقسیم میشوند:

1. طبیعی: مانند مورفین و کدئین که مستقیماً از گیاه خشخاش به دست میآیند.
2. مصنوعی: مانند هروئین (که از مورفین مشتق میشود) و داروهای صنعتی مانند فنتانیل و اکسیکدون.

این مواد به دلیل تأثیر قوی بر سیستم عصبی مرکزی، به عنوان مسکنهای قوی در پزشکی استفاده میشوند، اما پتانسیل بالایی برای ایجاد وابستگی و اعتیاد دارند.

درمان اعتیاد به مواد مخدر افیون یا اپیوم

اعتیاد یک بیماری چند وجهی جسمانی و روانی است که برای رهایی از آن و درمان کامل، نیاز است کلیه‌ی جنبه‌های جسمی، روانی و اجتماعی فرد تحت مراقبت و بررسی قرار گیرد تا روند درمان به‌درستی شکل گیرد و احتمال بازگشت مجدد فرد به مصرف مواد، تا حد زیادی کاهش یابد.

اولین اقدام برای ترک اپیوم ، این است که شخص اراده و انگیزه‌ی کافی برای آغاز درمان را داشته باشد و در این زمینه یکی از بهترین راهکارها، مراجعه مشاور و متخصص و شروع جلسات درمانی است. شخص معتاد با یاری مشاور قادر خواهد بود که انگیزه‌ی خود برای رهایی از اعتیاد را بیشتر کرده و از راهکارها و شیوه‌های علمی و عملی در جهت جلوگیری از مصرف دوباره، بهره ببرد.

با وجود تاثیراتی که در مورد مصرف مواد افیـونی بیان کردیم و اثرات متعدد روحی و جسمی که بر روی فرد معتاد دارند؛ ترک این مواد نیز در صورت به‌کارگیری روش‌های صحیح و مناسب، کار خیلی دشواری نیست. ترک اعتیاد به‌تنهایی و در خانه نیز امکان‌پذیر است اما بسیار سخت‌تر است.

چراکه دلایلی چون وسوسه، اضطراب و خستگی شدید، امکان دست‌رسی به مواد، دردها و مشکلات جسمی و ناامیدی در طول روند ترک، موجب شکست ترک می‌شود. اما در مراکز تخصصی و با حضور تیم پزشکی نظیر روانپزشک و روان‌شناس امکان موفقیت در روند درمان و ترک، بسیار بیشتر خواهد شد.