آیا اعتیاد ارثی است؟ نقش ژنتیک در وابستگی به مواد
اعتیاد، یک اختلال پیچیده و چندعاملی است که در آن هم عوامل ژنتیکی و هم عوامل محیطی نقش دارند. یکی از پرسش‌های پرتکرار درباره این بیماری این است که آیا اعتیاد ارثی است؟ آیا ممکن است اگر یکی از اعضای خانواده به مواد مخدر یا الکل وابسته باشد، فرزندان او هم در معرض خطر بیشتری باشند؟ در این مقاله به بررسی علمی نقش ژنتیک در بروز اعتیاد می‌پردازیم و تأثیر آن را در کنار سایر عوامل توضیح می‌دهیم.
ژنتیک و اعتیاد: آیا واقعا اعتیاد به ارث می‌رسد؟
تحقیقات متعددی در دهه‌های اخیر انجام شده که نشان می‌دهد ژنتیک در بروز اختلالات مصرف مواد نقش دارد. البته ژن‌های خاصی وجود ندارند که مستقیماً باعث اعتیاد شوند، بلکه ژنتیک فرد می‌تواند او را مستعد وابستگی بیشتر به مواد مخدر، الکل یا سایر رفتارهای اعتیادآور کند.
طبق گزارش مؤسسه ملی سوءمصرف مواد مخدر (NIDA) در آمریکا، حدود ۴۰ تا ۶۰ درصد از خطر ابتلا به اعتیاد به ژنتیک مرتبط است. این بدان معناست که اگر یکی از والدین یا اعضای نزدیک خانواده به یک ماده خاص معتاد باشد، فرزند او در مقایسه با دیگران، احتمال بیشتری دارد که در مواجهه با آن ماده دچار وابستگی شود.
چگونه ژن‌ها در اعتیاد نقش دارند؟
ژن‌ها از طریق چند مکانیسم می‌توانند در فرآیند اعتیاد تأثیرگذار باشند:
۱. تأثیر بر سیستم پاداش مغز
برخی ژن‌ها باعث می‌شوند مغز نسبت به مواد مخدر، الکل یا رفتارهای اعتیادآور (مثل قمار، بازی‌های رایانه‌ای یا خرید) پاسخ قوی‌تری بدهد. این پاسخ می‌تواند باعث ترشح بیشتر دوپامین و احساس لذت بیشتر شود که فرد را ترغیب می‌کند بارها آن رفتار را تکرار کند.
۲. واکنش به استرس و احساسات
برخی افراد به‌طور ژنتیکی سیستم عصبی حساسی دارند و در مواجهه با استرس، اضطراب یا ناراحتی بیشتر دچار نوسانات خلقی می‌شوند. این افراد ممکن است بیش از دیگران برای آرامش، به سمت مواد یا الکل کشیده شوند.
۳. تفاوت در سوخت‌وساز مواد
بعضی از افراد به صورت ژنتیکی مواد خاصی را سریع‌تر یا کندتر در بدن خود متابولیزه می‌کنند. برای مثال، ممکن است فردی الکل را به‌گونه‌ای پردازش کند که اثر آرام‌بخشی بیشتری برای او داشته باشد، و همین باعث وابستگی شود.
عوامل محیطی مکمل نقش ژنتیک هستند
با اینکه ژنتیک نقش مهمی دارد، اما تنها عامل مؤثر در اعتیاد نیست. بسیاری از افرادی که زمینه ژنتیکی دارند، هرگز به سمت مصرف مواد نمی‌روند. در مقابل، افرادی بدون سابقه خانوادگی ممکن است در اثر محیط، فشار اجتماعی، یا مشکلات روحی و روانی دچار وابستگی شدید شوند.
عوامل محیطی مؤثر بر اعتیاد:
-
در دسترس بودن مواد
-
الگوهای رفتاری والدین و خانواده
-
فشار همسالان (Peer Pressure)
-
تجربه‌های آسیب‌زا در کودکی (trauma)
-
مشکلات روانی مانند افسردگی یا اضطراب
به همین دلیل، متخصصان اعتیاد تأکید می‌کنند که ترکیبی از ژنتیک و محیط، مسیر ابتلا یا پیشگیری از اعتیاد را شکل می‌دهد.
مثال‌هایی از تاثیر ژنتیک در خانواده‌ها
در خانواده‌هایی که یکی از والدین به مواد مخدر وابستگی دارد، احتمال اینکه فرزندشان در نوجوانی یا جوانی به مصرف مواد کشیده شود، بسیار بیشتر است. این موضوع هم به‌دلیل الگوی رفتاری مشاهده‌شده در خانه است، و هم به‌خاطر زمینه ژنتیکی.
در برخی مطالعات دوقلوهای یکسان، حتی زمانی که در محیط‌های جداگانه بزرگ شده‌اند، درصد همزمانی ابتلا به اعتیاد بین آن‌ها بسیار بالا بوده که نشان از نقش قوی ژنتیک دارد.
آیا ژنتیک سرنوشت اعتیاد را تعیین می‌کند؟
خیر. حتی اگر فردی ژن‌هایی داشته باشد که او را در معرض خطر بیشتر قرار دهند، داشتن اطلاعات، آموزش، مهارت‌های مقابله با استرس و ارتباط سالم خانوادگی می‌تواند از ابتلا به اعتیاد جلوگیری کند.
ژنتیک، تنها یک احتمال را افزایش می‌دهد، اما قطعیت ایجاد نمی‌کند. به عبارت ساده‌تر، ما ممکن است ژن یک بیماری را داشته باشیم، اما سبک زندگی ما تعیین می‌کند که آیا آن بیماری بروز کند یا خیر.
علم ژنتیک و آینده درمان اعتیاد
پیشرفت‌های اخیر در علم ژنوم انسانی این امکان را فراهم کرده که روش‌های درمانی شخصی‌سازی‌شده برای درمان اعتیاد طراحی شوند. برای مثال:
-
بررسی ژن‌های فرد قبل از تجویز داروهای ترک اعتیاد
-
شناخت عوامل ژنتیکی برای پیش‌بینی احتمال بازگشت (Relapse)
-
کمک به خانواده‌ها برای مراقبت بهتر از فرزندان در معرض خطر
در آینده، شاید بتوان با آزمایش DNA مشخص کرد که فرد چقدر در برابر مواد خاص آسیب‌پذیر است و زودتر اقدام‌های پیشگیرانه انجام داد.
راهکارهایی برای خانواده‌هایی با سابقه اعتیاد
اگر در خانواده‌تان سابقه وابستگی به مواد یا الکل وجود دارد، نگران نباشید. با رعایت نکات زیر میتوانید از بروز اعتیاد در نسل بعدی جلوگیری کنید:
-
فرهنگ گفت‌وگو و آگاهی را در خانواده تقویت کنید
-
مهارت‌های مقابله با استرس و فشار روانی را به فرزندان آموزش دهید
-
از در دسترس بودن مواد یا الکل در خانه خودداری کنید
-
الگوی رفتاری سالم و صادقانه برای فرزندانتان باشید
-
در صورت لزوم، با روانشناس یا مشاور اعتیاد مشورت کنید
نتیجه‌گیری: آیا اعتیاد ارثی است؟
بله، ولی نه به‌صورت کامل و قطعی. ژنتیک می‌تواند احتمال وابستگی به مواد را افزایش دهد، اما عوامل محیطی، تربیتی و روانی هم در این مسیر مؤثرند. به همین دلیل، پیشگیری، آموزش، شناخت عوامل خطر و حمایت‌های خانوادگی و اجتماعی نقش بسیار کلیدی در جلوگیری از اعتیاد دارند.
اگر در خانواده یا اطرافیان‌تان با اعتیاد مواجه هستید، به‌جای سرزنش، به دنبال راه‌حل باشید. کمک گرفتن از متخصصان روان‌شناسی و ترک اعتیاد می‌تواند راه نجاتی برای فرد و خانواده‌اش باشد.
